Tarihçi İsidoros’a göre Sakız Adası (Chios/Khios) ismi Fenikeliler’ den geliyor. Adada çok sayıda sakız ağacı olduğu için Suriye dilinde sakız anlamına gelen bu isim verilmiştir. İlk yerlilerinin kimler olduğu bilinmemektedir. Sakız Adası, Neolitik ve Tunç Çağı’ndan itibaren birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Malazgirt zaferinden sonra, Ege sahillerine gelen Selçuklu Beylerinin akınlarına maruz kalmıştır. Ada, bir süre İzmir hâkimi Çaka Bey tarafından 1089 yılında ele geçirilmiş ise de bu durum uzun süre devam etmemiştir. Ada, Osmanlı hâkimiyetine girene kadar Cenevizli Giustiniani ailesinin elinde kalmıştır.

Cenevizliler, Maona adı verilen bir tür şirket vasıtasıyla adayı yönettiler ve Osmanlı Devleti’ne vergi vermek, gerektiği zaman onlara yardımda bulunmak koşuluyla 200 yıldan fazla bir süre bağımsızlıklarını muhafaza edebildiler. Sakız Adası’nın fethi Kanuni Sultan Süleyman’ın uzun saltanat döneminin sonunda fethedildi. Sakız Adası 17 Nisan 1566, salı günü diğer değişle 26 Ramazan 973 tarihinde ve Hristiyanların paskalya yortusunda Osmanlılarca ele geçirilmiştir. Adanın fatihi Kaptan-ı Derya Piyale Paşa’dır. Adanın Osmanlı hâkimiyetindeki süre içinde en önemli gelişmeler şunlardır: -21 Eylül 1694 tarihinde adanın Venediklilerce işgali -22 Şubat 1695 tarihinde Anadolu Beylerbeyi Mısrizade İbrahim Paşa tarafından adanın tekrar Osmanlı’ya geçmesi -Sakız Adası’ndaki yerli Rumların 1821-1822 ve 1826-1828 yılları ayaklanması.

Bu ayaklanmalar Osmanlı Devleti tarafından bastırılmış ancak isyandan hemen sonra on binlerce Rum idam edilmiş ve yaklaşık on beş bini de esir edilmiştir. -3 Nisan 1881 tarihinde Sakız Adası büyük bir depremle sarsılmış bu depremler birkaç ay boyunca muhtelif artçı sarsıntılarla devam etmiştir. Ortalama 5000 kişi hayatını kaybetmiş ve 30000 civarında insan evsiz kalmıştır. -Adanın Türk hâkimiyetinde iken yaşadığı diğer bir önemli gelişme ise adanın kaybıdır. Balkan Savaşının patlak vermesi ile Yunan donanması, 24 Kasım 1912’de Sakız Adası’nı işgale başlamış ve 3 Ocak 1913’de adayı ele geçirmiştir. Adada 346 yıl süren Türk hâkimiyeti böylece son bulmuştur. Sakız Adalı Türklerin çoğu 1912-1914 yılları arasında kendi imkânları ile Anadolu’ya göç etmiştir. Adada kalan veya Anadolu’nun işgali sonucu adaya geri dönen bir kısım Sakız Adalı, 1923 yılında

Lozan Antlaşması uyarınca adadan ayrılmışlardır. Adadan 1923’de ayrılanlar mübadil olarak değerlendirilmiş 1923’den önce ayrılanlar ise daha sonra mübadil kapsamına alınmışlardır. Adalıların büyük bölümü İzmir ve çevresine iskân edilmiştir. Günümüzde Adada Sakızlı Türk yaşamamaktadır. Nüfus ve Vatandaşlık Genel Müdürlüğü verilerine göre Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ve nüfus kaydında doğum yeri Sakız olarak görülen kişiler 2127’dir.Bu rakam kabaca adadan göç edenlerin sayısı hakkında fikir vermektedir. Mübadeleye tabii tutulan hane sayısı ise 322’dir. Sakız Adası’nda Osmanlı döneminde inşa edilen ve günümüzde Bizans Eserleri Müzesi olarak kullanılan Mecidiye Camii’nde restorasyon çalışmaları devam etmektedir. Osmanlı döneminden ayakta kalan Hamidiye (Bayraklı) Camii ile Osmaniye Camii ise restore edilmeyi beklemektedir. (*) Yazan: Murat Tezcan